REFORMCU MÜFTİ NUMAN ÇELEBİ CİHAN
Aynur Gezenferkızı
Tüm sömürgeciler gibi Rusya da işgal etdiyi halkları uzun zaman esaret altında tuta bilmek için o halkların, tarihini, medeniyyetini, folklorunu, inancını, psikolojisini ve s. öğrenir ve bunu o halkları yönetmek için kullanır. Devlette hakim din hristian dini olsa da, islam inançlı insanları kontrol altında tutmak, onları istediyi gibi yönetmek için dini kurumlar da yaratılır. Buna Rusya arazisinde yaratılmış şeyhilüslamlıkları ve müftilikleri örnek göstere biliriz.
Bu dini teşkilatlar hükümetin citti yönetimi altında olmanın yanı sıra, zamanın gelişimine de ayak uyduramıyorlardı. Bunda hem resmi daireler, hem de mühafazakar din adamları da yardımcı idiler. Cünkiü onlar yenilikten korkar, yeniliğin, reformun halka ve millete ne vere bileceğini görmez, geçmişin kanunlarını olduğu haliyle korumağa çalışırlardı. Sanki bununla kutsallara, ata-babalarının ruhuna sadakatlerini isbatlamağa çalışırlar.
Aydınlar ise deyişim ister. Onların bazılari bu deyişimlere reformla ulaşıla bileceğini düşünür, diğerleri ise devrimi şart olarak görürler. Asi ruhlu, yarının nasıl olacağını düşünmeyen, devrim isteyen Kırımlı şair, sosyal-siyasi şahsiyet Numan Çelebi Cihan da halkını içinde bulunduğu durumdan kurtarmak için bütün gücünü ortaya koyar. Cihan Batının tecrübesinden faydalanmanın önemini vurgulamış, ama Doğunun manevi deyerlerinden uzaklaşılmaması gerektiğinin de altını çizmiştir.
Oldukça cesaretli adımlar atar, ne hükümetin takiplerinden, ne mühafazakarların baskısından korkmaz. 1917 yılında yaratılmış Kırım Müslümanları Merkez Yürütme Komitesi Numan Çelebi Cihanı Kırım Müftüsü ilan eder. O, cesaretle yalnız Kırımın deyil, hem de, Batı Müslümanlarının, yani Polşa ve Litva müslümanlarının da faaliyyetini yönlendirir. Üç yüz senelik Romanovlar sülalesinin çöküşünden sonra yaranmış geçici hükümet bu görevi onaylamak zorunda kalır. Bu vatansever aydın durumu doğru analiz ede bilmek için Odessadan Kırıma gelir halkını, milletini cehaletden kurtarmak için çok sert önlemler alarak reforma başlar.
1917 senesinin nisanında Numan Çelebi Cihan, Seyitcelil Hattat, Ahmet Özanbaşlı ve Cafer Seyit Ahmet tarafindan bir nizamname hazırlar. Kısa zaman içinde cahil, cesaretsiz, Rusya yönlü, milli düşünceden uzak olan müftileri, kadıları görevinden alır, genç vatanseverleri onların yerine tayin eder. Milli yönümlü okulların sayı artar. Aynı yılın mayıs ayında Akmescidde düzenlenen öğretmenler kongresi açık şekilde ruslaştırma politikasına karşı koyulur. Bu reformların gerçekleşmesinde, okullar için metodik malzeme ve programların hazırlanmasında Asan Sabri Ayvazov gibi tecrübeli pedagog ve yazarın örgütlenme becerisi de büyük önem taşır.
Numan Çelebi Cihanın reformları geri düşünceli, mühafazekar dindarları tatmin etmez. Onlar ortaçağ metotlarıyla yaşamayı üstün görürler. Mühafazekarların böyle yaklaşımı ve düşüncesi sömrgecilerin işine gelir. Bunun farkında olan Numan da eskiyi yıkarak vatanı, milleti çiçeklensin diye reform taraftarı olur.
Peki kim Numan Çelebi Cihan?
Numan Çelebi İbrahim oğlu Cihan 1885 yılında Kırımın guzeyinde, Canköy yakınlığındakı Sonakı köyünde doğmuştur. İlk tahsilini köylerindeki okulda, daha sonra ise Akmescitteki medresede almıştır.
Numan Çelebi Cihanın bakışaçısının şekillenmesinde Mustafa Efendinin önemli rolu vardır. Bunun yanı sıra büyük Turan idyologlarından İsmayıl bey Gaspıralının “Tercüman”, Reşid Mediyevin “Vatan hadimi” gezetelerini ve İstanbuldan gelen kitabları dikkatlice okuyup, rusçayı öyrenen ve devrimcilerin eserlerini okuyarak Numan asi ruhlu yetişir. Çeşitli gazetlerde çalışan, teşkilatlar kuran Numan Çelebi Cihan milletinin, halkının kurtulması için çabalar. Bütün siyasi durumları milletinin lehine çevire bilmek için fırsat kollar. Böyle bir frsat 1917 senesinin şubat ayında oluşur. Rusya karışır. Çar II Nikolay ülkeyi içine düştüğü durumdan kurtara bilmek için gönüllü olarak yetkilerini bırakır.
O sırada Birinci Dünya Savaşında askeri hizmetini yapan Numanı gizli faaliyyet gösteren Vatan Cemiyetinin üyeleri “hasta” bahanesiyle Odessadakı askeri hosbitale gönderirler. Bessarabiya cebhesinde olan Cafer Seyit Ahmet ve akide arkadaşı Halil Çapçakçı, Ahmet Özanbaşlı da onun yanına gelirler. Uzun müzakereden sonra Kırımda faaliyet gösteren gizli teşkilatları birleştirmek ve halkı özgürlük savaşına ayaklandırmak için karar alırlar. Kırımla sıkı haberleşme ve örgütlenme yaratlır.
1917 senesi 25 martta Kırımın şehir, kasaba ve köylerinden gelmiş 1500 temsilcinin iştirakıyla kurultay yapılır. Kurultayda Kırım Müslümanları Merkez yürütme Komitesi yaratılır ve komiteye 45 üye seçilir. Komite üyelerinin çoğunluğu gizli teşkilatdan seçilir. Bu komite medeni özerklik istemesi gerekirken Kırımın özgürlük savaşının öncüllerine ve yolgösterenine dönüşür. Ve 1917 senesi 26 martta Kırım Halk Cümhuriyyeti ilan edilir.
Yeni hökumet yaratıldığında Kırım Müslümanları Merkezi Yürütme Komitesi Numan Çelebi Cihanı Kırım Müftiliyine seçer. Numan Çelebi Cihanın yürüttüğü dini reformlardan başka ülkede milli yönümlü reformlar da yapar. Kırımda ana dilinde gezete ve dergi sayı arttırılır.
Yeni yaratılmış Tatar İrade-i Milliyye teşkilatı Kırımı özerk cumhuriyet gibi idare etmeye başlar. Kerenski hükümetinin Tavrıdakı Eyalet komissarı Bogdanov bundan rahatsızlık duyar ve teşkilatı kapatır. 1917 senesi haziranın 20-de Numan Çelebi Cihanı tutuklatıp Akyara (Sevastopol) gönderir. Numanın tutuklanması sadece Kırımda deyil, Rusyanın tüm müslüman Türk teşkilatlarında itirazla karşılanır ve halk miting ve gösteriler başlatır. Halkın talebi ile Çelebi Cihan serbest bırakılır. Bu olay Kırımda halkın savaşa inamını arttırır.
1917 yılı 17 kasımda Saat 14.00-da Kırım Müslümanları Yürütme Komitesi aralarında kadınların da olduğu (İsmayil bey Gaspıralının kızı, Nesibbey Yusubbeylinin hanımı Şefige hanım da milletvekili sırasındaydı – A.G.) 76 milletvekiliın iştirakı ile citti müzakerelerle kurultayın parlamentoya dönüşmesine karar verir. Böylelikle Milli Hükümet yaratılır. Yeni kurulan Milli Hükümetin teşkili Numan Çelebi Cihana havale edilir. Boşevikler bundan rahatsız olur, konuşmaların fayda etmediğini görür ve şehre silahlı baskın ederler. Bunun bahanesi ise Gözlevdeki iki vagon silahın Akmescide (Simferopola) getirilmesi olur. Bolşevikler Numan Çelebi Cihanı Akyara götürürler.
Yeni ve genç Kırım hükümetini kan içinde boğarlar. Numan Çelebi Cihanı hapishanede ağır işgenceler yaptıktan sonra 1918 yılı şubatın 23-de öldürerek cesedini denize atarlar. Lakin bolşevikler yarımadayı uzun süre ellerinde tutamazlar. Elden-ele geçtikden, geçici hükümetlerin biri-gelip biri gittikden sonra 1920 yılı kasım ayında Sovyet Rusyası Kırımı yeniden işgal etse de, burada Kırım Özerk Sovyet Sosialist Cümhuriyetini kurmak mecburiyetinde kalır. Demek Numan Çelebi Cihan ve onun meslekdaşları silahlı savaşta kayb etseler de, düşünceleri galip olur.
Büyük türkçü 1913 senesinde Seyit Abdi Hacının kızı ile evlenmiştir.
Yorumlar
Yorum Gönder